De E van Eigenaarschap
Claudia Haak
Samen verantwoordelijk: hoe eigenaarschap de toekomst van Jeugdzorg+ kan veranderen
Er is steeds meer urgentie om duurzame alternatieven voor Jeugdzorg+ (JZ+) te ontwikkelen. De huidige vormen van gesloten en intensieve jeugdhulp functioneren niet goed genoeg: ze zijn vaak te duur, leveren niet altijd de gewenste resultaten op en bieden jongeren weinig toekomstperspectief. Gemeenten en zorgorganisaties worstelen ondertussen met de vraag hoe ze passende ondersteuning kunnen bieden buiten de traditionele systemen om. In deze overgang speelt eigenaarschap een cruciale rol. Er wordt al veel samen gewerkt, maar gedeeld eigenaarschap ontbreekt nog in het werken aan alternatieven voor JZ+. Het vraagt om actief medeverantwoordelijkheid te nemen voor het geheel, niet alleen meedenken maar meedoen en mede beslissen.
Eigenaarschap als voorwaarde voor duurzame verandering: van ketens naar netwerken
De transitie van JZ+ vraagt om meer dan alleen een herverdeling van verantwoordelijkheden binnen bestaande systemen. Waar de zorg nu in ketens van strikt gescheiden afdelingen en instanties is georganiseerd, vraagt deze verandering om een netwerk van samenwerkende partners. Dit netwerk moet flexibel en gelijkwaardig zijn, met een focus op gezamenlijke doelen.
Eigenaarschap speelt hierin een sleutelrol. Het betekent dat alle betrokken partijen actief en gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor het vormgeven van alternatieven die aansluiten bij de behoeften van jongeren. In een netwerk is er geen ruimte voor afwachten of het verschuiven van verantwoordelijkheden. Partners nemen samen beslissingen, delen risico’s en vieren successen. Dit vraagt om een cultuurverandering, waarin niet alleen gekeken wordt naar contractuele verplichtingen, maar naar de gezamenlijke maatschappelijke verantwoordelijkheid. Organisaties moeten bereid zijn om hun eigen grenzen te verleggen en verder te kijken dan alleen hun eigen organisatievisie. Eigenaarschap is collectief, waarbij het gezamenlijke doel centraal staat en niet het belang van de afzonderlijke partijen. Alleen door deze open houding kunnen innovatieve en werkbare oplossingen voor JZ+ ontstaan.
Collectief eigenaarschap en de rol van gemeenten: regisseur én partner
Gemeenten hebben een centrale rol als regisseur in het organiseren van jeugdhulp. Deze rol vraagt heroverweging als het eigenaarschap betreft waarbij er meer focus komt op faciliteren en verbindend leiderschap.
Gemeenten zijn niet alleen opdrachtgevers, maar ook partners in een gezamenlijk proces. Dit betekent ruimte geven, de expertise van uitvoerende partijen erkennen en benutten en innovaties aanmoedigen. Dit is lastig, want formeel opdrachtgeverschap bepaalt nog steeds de manier van samenwerking. Contracten, regels en verantwoordingsdruk domineren, met als gevolg weinig ruimte om écht samen te leren en experimenteren. Verder zien we gemeenten en uitvoerende organisaties bewegen in verschillende ‘werelden’. Gemeenten werken beleidsmatig en procesgericht en aanbieders praktijkgericht. Gevolg is dat expertise van uitvoerenden niet optimaal wordt benut en soms zelf gewantrouwd. Eigenaarschap vraagt om duurzame relaties en langdurige inzet, maar daar is vaak weinig ruimte voor. Continue wisseling van mensen op (sleutel)posities stagneert de opbouw van vertrouwen. Tijd en aandacht voor onderlinge relatievorming ontbreekt, waar de waan van de dag overheerst en resultaatdruk zorgt voort korte- termijn denken in plaats van lange- termijn bouwen. Het is cruciaal dat er voldoende tijd en ruimte wordt gegeven om de benodigde cultuuromslag en veranderingen daadwerkelijk te verwezenlijken en onderdeel te maken van dagelijkse praktijk.
DAPPER als kompas: eigenaarschap concreet maken
Het DAPPER-model kan gemeenten helpen in dit proces. De ‘E’ van eigenaarschap benadrukt dat verandering niet door één partij alleen kan worden gerealiseerd, maar alleen door een gezamenlijke aanpak. De ‘E’ van eigenaarschap is hierin meer dan een abstract begrip: het gaat om concreet gedrag, duidelijke rollen en structuren die gezamenlijk eigenaarschap mogelijk maken. Dit betekent dat partijen samen doelen formuleren, heldere afspraken maken over wie wat doet en processen opzetten die zijn gebaseerd op gelijkwaardigheid. Het draait om gezamenlijke besluitvorming, waarbij iedereen zich verantwoordelijk voelt voor de uitkomst. Dit betekent ook dat partijen keuzes durven te maken die afwijken van bestaande structuren.
Eigenaarschap beleggen en concretiseren op drie niveaus:
- Bestuurlijk niveau: gemeenten zijn partners:
Maak bestuurlijke samenwerking expliciet door samenwerkingsakkoorden op te stellen, waarin verantwoordelijkheden en gezamenlijke doelen duidelijk zijn vastgelegd. Richt een stuurgroep of bestuurlijk netwerk in, waarin alle partners gelijkwaardig deelnemen aan de besluitvorming en uitvoering. Plan structurele reflectiemomenten op bestuurlijk niveau, zoals bijvoorbeeld een halfjaarlijkse bestuurlijke review, waarin de voortgang, samenwerking en resultaten gezamenlijk worden geëvalueerd.
- Organisatorisch niveau: werkprocessen en afspraken
Gebruik een rolmatrix (zoals een RACI-matrix) waarin per proces of project helder is wie verantwoordelijk is voor welke taken en wie welk eigenaarschap draagt. Leg gezamenlijke besluitvorming expliciet vast in de samenwerkingsovereenkomst of werkinstructies, zodat elke partner weet waar ze invloed op hebben en waar hun verantwoordelijkheid ligt. Zorg voor gedeelde werkprocessen, zoals gezamenlijke intakeprocedures, interprofessionele overleggen en gedeelde cliëntbesprekingen, die samenwerking en eigenaarschap bevorderen.
- Relationeel niveau: Eigenaarschap in houding en samenwerking
Stel een gezamenlijk leer- en ontwikkelteam in, waarin naast de praktijk en het beleid, ook het bestuur en jongeren zelf actief deelnemen. Dit versterkt de betrokkenheid en eigenaarschap van alle partijen. Organiseer periodiek reflectieve dialoogsessies met alle partners, zoals dialoogtafels, waar open communicatie en gezamenlijke reflectie op samenwerking centraal staan. Zet in op rolmodellen binnen de organisatie: professionals en leiders die eigenaarschap actief laten zien in hun dagelijkse handelen, als voorbeeld voor anderen.
Voorbeelden uit de praktijk
In verschillende regio’s zijn er al initiatieven waarin eigenaarschap tussen partijen op een vernieuwende manier wordt vormgegeven. Een voorbeeld hiervan zijn samenwerkingsverbanden waar gemeenten en jeugdhulporganisaties gezamenlijk een alternatief ontwikkelden voor gesloten plaatsing. In deze projecten wordt gewerkt met gezamenlijke leer- en ontwikkelteams die bijhouden wat werkt en wat niet, en waarin fouten gezien worden als kansen om te leren. Deze aanpak zorgt ervoor dat eigenaarschap daadwerkelijk kan werken, mits het serieus wordt genomen en stevig wordt georganiseerd.
Leiderschap is hierin essentieel voor het succesvol implementeren van eigenaarschap in samenwerkingsverbanden. Het zorgt ervoor dat iedereen hetzelfde doel voor ogen heeft, stimuleert open gesprekken en eerlijk terugkijken, en helpt om samen keuzes te maken. Leiders zorgen voor eigenaarschap in de organisatie door zelf het goede voorbeeld te geven. Ze blijven betrokken bij de samenwerking, houden iedereen gemotiveerd en zorgen dat partijen zich voor de lange termijn blijven inzetten. Ze bieden ruimte om te leren van zowel tegenslagen als successen, waardoor eigenaarschap kan groeien en écht bijdraagt aan het gezamenlijke doel.
Conclusie: eigenaarschap als sleutel voor de toekomst van Jeugdzorg+
De overgang naar alternatieven voor Jeugdzorg+ is complex, maar noodzakelijk. Duurzame oplossingen ontstaan niet vanzelf – ze vragen om samenwerking, lef en visie. Eigenaarschap speelt daarin een sleutelrol. Wanneer gemeenten en partners dapper hun gezamenlijke verantwoordelijkheid beleggen in het ontwikkelen van alternatieven, ontstaat er ruimte voor échte innovatie en duurzame impact.
Het DAPPER-model biedt een concreet kader om dit proces richting te geven, met eigenaarschap als verbindende factor. Alleen door eigenaarschap te verankeren op bestuurlijk, organisatorisch én relationeel niveau kunnen we bouwen aan een toekomstbestendig jeugdzorgsysteem waarin jongeren echt verder kunnen.
Waar DAPPER voor staat
DAPPER is een model dat houvast biedt aan gemeenten in tijden van transformatie. Het doet dit door aan de hand van een overzichtelijk en begeleidend stappenplan voortdurend keuzes af te dwingen op basis van een duidelijke focus. Het maakt de te nemen stappen overzichtelijk en dient als een complete aanpak van begin tot eind. Het gebruik van dit model garandeert succes doordat het de focus legt op wat het meest oplevert en zorgt dat de keuzes die worden gemaakt, worden onderbouwd met realistische prognoses op basis van gegronde data-analyse.
