Vanaf 1 januari 2025 moeten gemeenten Oekraïense ontheemden een verplichte eigen bijdrage vragen voor verblijfskosten in gemeentelijke opvang. In dit artikel legt  Suna Kavak uit waar dit besluit vandaan komt en wat het voor gemeenten betekent.

Verschuiving in de asielstroom
Bij het uitbreken van de oorlog in Oekraïne vluchtten veel Oekraïners naar Europa. Europese landen, waaronder Nederland, hebben in korte tijd veel werk verzet om ontheemde Oekraïners een veilig onderkomen te bieden. In eerste instantie bestond de groep vooral uit vrouwen, kinderen en ouderen. Inmiddels komen ook meer gezonde mannen naar Nederland, vaak om te werken. Deze verschuiving richting arbeidsmigratie roept vragen op.

Europa ging uit van een kort verblijf voor Oekraïners, wat zorgde voor een soepele toegang tot opvang en de arbeidsmarkt. Maar nu de oorlog voortduurt, stuiten het rijk en gemeenten op problemen rond huisvesting, ondersteuning en ongelijkheid in inkomsten. Oekraïners die werken, hoeven vaak niet bij te dragen aan hun verblijfskosten, wat leidt tot scheve verhoudingen in de samenleving. Vanuit de politiek, bestuurders en inwoners komen er steeds meer geluiden over de voordelen die deze doelgroep geniet ten opzichte van reguliere vluchtelingen.

Verplichte eigen bijdrage
Om deze ongelijkheid aan te pakken en het draagvlak voor opvang te behouden, besloot de regering tot een wetsvoorstel: Oekraïners in gemeentelijke opvang moeten bijdragen aan kosten voor gas, water, energie en in sommige gevallen catering. Dit wetsvoorstel is op 12 maart 2024 aangenomen en gemeenten moeten hier per 1 januari 2025 uitvoering aan geven.

Hoewel het rijk een aanpak heeft opgesteld, zijn de kaders te breed. Dit maakt de uitvoering tijdrovend en kostbaar voor gemeenten, vooral bij het innen van de bijdrage en het controleren van inkomenswijzigingen. De opbrengsten van dit wetsvoorstel wegen niet op tegen de kosten. Het rijk is zich hier bewust van maar wil deze aanpak toch uitvoeren als signaal dat zij gehoor geven aan de onrust die heerst met betrekking tot de opvang van Oekraïners.

Wat gebeurt er met de opbrengsten?
De kosten die gemeenten maken worden in mindering gebracht op het algemene budget opvang Oekraïense ontheemden die gemeenten tot hun beschikking hebben. Als deze middelen niet toereikend zijn kan de gemeente een aanvraag indienen voor extra bekostiging. Dit betekent dat een deel van het algemeen budget gereserveerd moet worden voor uitvoering van de verplichte eigen bijdrage. In gemeenten waar grote aantallen ontheemden worden opgevangen en waarbij de keuze wordt gemaakt om de aanpak van het rijk ongewijzigd in te voeren, zal dit leiden tot een redelijke kostenpost. Hier moet het algemene budget opvang Oekraïners rekening mee houden. Dit betekent minder financiële ruimte om in te zetten op ontwikkelingen en integratie binnen de samenleving in brede zin.

Een schijnoplossing?
Het invoeren van een eigen bijdrage kan leiden tot ongelijkheid tussen Oekraïners zelf, omdat gemeenten de bijdrage verschillend kunnen uitvoeren. Dit kan ook “shopgedrag” stimuleren, waarbij Oekraïners verhuizen naar gemeenten met soepeler regels. Bovendien kunnen Oekraïners zich terugtrekken van de arbeidsmarkt als werken minder loont door de bijdrage.

Leidt de eigen bijdrage echt tot meer draagvlak? Oekraïners die in particuliere opvang verblijven, hoeven geen bijdrage te betalen, en niet alle Oekraïners kunnen aan de verplichting voldoen. Ook blijft er een ongelijkheid bestaan tussen Oekraïners en inwoners met een minimuminkomen.

Conclusie
De eigen bijdrage is een dure en ineffectieve oplossing die niet bijdraagt aan het verminderen van ongelijkheid. Wat wél kan helpen? Laat inwoners een kijkje nemen in de opvanglocaties en in gesprek gaan met ontheemden. Zo zien inwoners de leefomstandigheden van deze ontheemden en kunnen ze zelf oordelen of een bijdrage rechtvaardig is.